W celu przygotowania kandydatek do ciążących na nich obowiązków 15 kwietnia 1925 r. Komenda Główna Policji Państwowej zorganizowała trzymiesięczny kurs dla 30 policjantek przewidzianych do pełnienia tej służby. Dowódcą utworzonej z nich kompanii szkolnej została Stanisława Filipina Paleolog, która z powodu brakujących etatów oficerskich, zaczęła służbę w stopniu podoficerskim, a dokładnie starszego przodownika. Pierwszy policyjny stopień oficerski dostała dopiero dwa lata później, co jest o tyle warte przypomnienia, że Stanisława Paleolog opuściła wojsko jako oficer.
Filipina Stanisława PALEOLOG, urodziła się 4 maja 1892 r. w Rumnie pow. Rudki. Jej rodzicami byli Zygmunt August Demetraki-Paleolog i Zofia z Chorzelskich. Ojciec zarządzał folwarkami, a potem dzierżawił majątek we Wołkowie koło Lwowa. W 1914 r. z rodziną uciekła przed wojskami rosyjskimi do Wiednia. Tam Filipina S. Paleolog opiekowała się rannymi żołnierzami, za co władze austriackie przyznały jej krzyż zasługi, którego nigdy nie odebrała. W 1916 r. po zdobyciu Lwowa przez Austriaków wróciła z rodziną do Rumna. Ukończyła we Lwowie Akademię Handlową i w 1917 r. podjęła pracę w Dyrekcji Kolei, a następnie do jesieni 1918 r. w kancelarii departamentu rachunków Namiestnikostwa. Zaangażowała się w działalność Komitetu Obywatelskiego Polek. Prawdopodobnie wówczas wstąpiła też do Polskiej Organizacji Wojskowej.
Po próbie opanowania Lwowa przez Ukraińców, w nocy z 31 października na 1 listopada 1918 r., została przez Komitet Obywatelski Polek skierowana do pracy w szpitalu, ale już następnego dnia została kurierką i wielokrotnie z narażeniem życia przekradała się przez linię frontu. Za zasługi podczas walk o Lwów została odznaczona Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Obrony Lwowa z Mieczami, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Orląt, Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921 i Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości. Po wyparciu z miasta Ukraińców wstąpiła do Milicji Obywatelskiej Kobiet. Na przełomie lat 1918 i 1919 uczestniczyła w organizacji zbrojnej Ochotniczej Legi Kobiet (OLK). Jesienią 1919 r. awansowała do stopnia kaprala. W marcu 1920 r. wraz z dowództwem OLK została oddelegowana do Warszawy jako adiutantka ppłk Aleksandry Zagórskiej. Została kwatermistrzem OLK i referentem personalnym. Organizowała oddziały wartownicze OLK. Z jednym z nich trafiła w okolice Łukowa na front podczas walk z bolszewikami. W OLK dosłużyła się stopnia porucznika. W marcu 1922 r. legia została rozwiązana i Filipina S. Paleolog przez dwa lata była urzędniczką w należącej do Uniwersytetu Jagiellońskiego klinice św. Łazarza w Krakowie.
15 kwietnia 1925 r. została dowódcą kompanii szkolenia pierwszego, trzymiesięcznego kursu dla 30 policjantek. Po ukończeniu kursu Otrzymała stopień st. przodownika PP i została kierownikiem kobiecej Brygady Sanitarno-Obyczajowej Urzędu Śledczego Stołecznej Komendy PP. Od tego czasu nazywano ją komendantką. Od 1935 r. kierowała nowo utworzonym Referatem Policji Kobiecej w Centralnej Służbie Śledczej. Do niej też należało organizowanie szkoleń dla kandydatek do policji kobiecej oraz inspekcja poszczególnych jej komórek. Nadzorowała utworzoną w 1935 r. przez gen. J. K. Zamorskiego kobiecą policję mundurową. Poszukiwała też optymalnych rozwiązań w pracy policyjnej i utrzymywała kontakty z policjantkami z innych państw. Szczególnie bliskie, przyjacielskie stosunki łączyły ją z funkcjonariuszkami angielskimi. Kierowana przez nią policja kobieca cieszyła się uznaniem w całej Europie, a Paleolog sama też pisała o zadaniach realizowanych przez swoje podkomendne i ich sukcesach. Zabiegała o prestiż i wizerunek medialny kierowanej przez siebie formacji. Prostytucja była dla niej przede wszystkim problem społecznym, a jej źródła widziała w niskim poziomie kultury i upadku moralności. W listopadzie 1938 r. reprezentowała polskie policjantki na paryskim kongresie poświęconym walce z handlem kobietami i wygłosiła referat poświęcony dorobkowi polskiej policji kobiecej i sprawie resocjalizacji prostytutek oraz dziewcząt zagrożonych demoralizacją. 1 stycznia 1928 r. awansowana ze st. przodownika na pierwszy stopień oficerski aspiranta, chociaż szkołę oficerską ukończyła dopiero w 1932 roku. Potem awansowała do stopnia komisarza.
We wrześniu 1939 r. wraz z Komendą Główną PP i funkcjonariuszkami z kompanii szkolnej była ewakuowana na Wołyń. Z częścią swych podkomendnych we Włodawie dołączyła do Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie gen. bryg. Franciszka Kleeberga i została jego łączniczką. Na przełomie września i października 1939 r. wróciła do stolicy i wstąpiła do Służby Zwycięstwa Polsce. Od listopada 1939 r. do czerwca 1943 r. służyła w kontrwywiadzie w Wydziale II KG ZWZ. W lipcu 1943 r. trafiła do komórki „Cieśla-Ryszard” zajmującej się organizowaniem i szkoleniem kobiecych grup wywiadowczo-dywersyjnych działających w opanowanych Niemców zakładach pracy. Organizowała Oddział Kobiecy Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, cywilnej formacji policyjnej podległej Delegatowi Rządu na Kraj. W czasie powstania warszawskiego została ranna podczas obróbki granatów w insurekcyjnej fabryce uzbrojenia. Po powrocie do zdrowia w Krakowie kontynuowała działalność niepodległościową. Ukrywała się przed UB, ale po pewnym czasie z powodu braku środków do życia, została kierownikiem administracyjnym Instytutu Higieny Psychicznej w Zagórzu-Dworze koło Warszawy. Podjęła studia na kierunku higiena psychiczna i została asystentką prof. Kazimierza Dąbrowskiego. W październiku 1945 r. w obawie przed aresztowaniem opuściła instytut, a w lipcu 1946 r. podjęła pracę nocnej dozorczyni w szpitalu dla dzieci chorych na gruźlicę kostną w Zakopanem. Obawiając się aresztowania, 10 sierpnia 1946 r. nielegalnie opuściła kraj. 12 września została przyjęta do 2. Korpusu. 15 października 1946 r. dostała się do Anglii. W Londynie organizowała Zjednoczenie Polek na Emigracji i kierowała obozem dla Polek. Na emigracji napisała historię polskiej przedwojennej policji kobiecej, przetłumaczoną na język angielski przez Eileen Garlińską pt. The Women Police of Poland 1925 to 1939. We wrześniu 1954 r. została członkiem Komisji Skarbu Narodowego. 11 października 1955 r. została ministrem bez teki w gabinecie Antoniego Pająka. Dwa dni później dostała wylewu i sparaliżowana trafiła do szpitala. Zmarła 3 grudnia 1968 r. w angielskim szpitalu w Penley, gdzie spędziła ostatnie 13 lat życia.
Tekst: dr hab. Bolesław Sprengel, prof. UMK
Fotografie NAC
Bibliografia:
Achmatowicz A., Polityka Rosji w kwestii polskiej w pierwszym roku Wielkiej Wojny 1914-1915, Warszawa 2003; Ganzel-Kowalewska A., Milicja Obywatelska Kobiet w latach 1918-1922 we Lwowie, „Przegląd Policyjny” 1992, nr 1(25); Garliński J., Świat mojej pamięci, Warszawa 1992; Gołdyn P., Pogarda dla zawodu, litość dla człowieka, Kalisz 2013; Klimecki M., Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919, Warszawa 2000; Kozolubski J., Wizyta angielskich policjantek w Polsce, „Na posterunku” 1935, nr 23; Mączyński C., Boje lwowskie, tom I-II, Warszawa 1921; Misiuk A., Policja Kobieca w II Rzeczypospolitej na tle międzynarodowym, „Przegląd Policyjny”, Szczytno 1992, nr 4(28); Missuna O., Wspomnienia z sali sądowej, Warszawa 1963; Obrona Lwowa 1-22 listopada 1918. t. 3, Organizacja listopadowej obrony Lwowa. Ewidencja uczestników walk. Lista strat, oprac. E. Wawrzkowicz i J. Klimek, Warszawa 1994; Paczkowski A., Prasa polonijna w latach 1870-1939. Zarys problematyki, Warszawa 1977; Paleolog S., Służba kurierska, [w:] Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915-1918, Warszawa 1929; Paleolog S., Trzy systemy zwalczania nierządu, [w:] „Na posterunku” 1935, nr 41; Piwońska H., Przysposobienie Wojskowe Kobiet – zadania i realizacja, [w:] Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 8, pod red. Elżbiety Zawackiej, Toruń 1999; Sprengel B., Stanisława Filipina Paleolog – oficer Wojska Polskiego i Policji Państwowej, [w:] Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 4, Toruń 2000; Sprengel B., Stanisława Paleolog – organizatorka polskiej policji kobiecej, „Przegląd Policyjny” Szczytno 2000, nr 3(59 – 4(60); Waniczkówna H., „Głos Polski” (Garść wspomnień z czasów obrony Lwowa), [w:] Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915-1918, Warszawa 1929; Zagórska A., W przededniu Legii Ochotniczej, [w:] Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915-1918, Warszawa 1929; Zastocka H., Historia Przysposobienia Wojskowego Kobiet, [w:] Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915-1918, Warszawa 1929.
(Biuro Edukacji Historycznej-Muzeum Policji KGP)
